सुनिल बेलबासे ##

नेपालको वर्तमान अवस्था अनिश्चितताले भरिएको छ । धेरैको मनमा अझै पनि राजतन्त्रको प्रतिध्वनि बाँकी छ भने गणतन्त्रप्रति बढ्दो असन्तुष्टिले नयाँ बहस जन्माइरहेको छ । बढ्दो राजनीतिक अस्थिरता र जनतामा चासो बढ्दै गर्दा एउटा प्रश्न उठ्छ : के नेपालले फेरि राजतन्त्रको पुनरागमन देख्न सक्छ ?

एक दोबाटोमा राष्ट्र

नेपालले सन् २००८ मा २४० वर्ष पुरानो राजतन्त्र अन्त्य गरी सङ्घीय लोकतन्त्रलाई अँगालेको थियो तर दशकभन्दा बढी समय बितिसक्दा पनि शासनप्रति शङ्का, भ्रष्टाचार र आर्थिक अस्थिरताले धेरै नेपालीलाई विगतको सम्झना गराइरहेको छ । काठमाडौँ, पोखरा, र विराटनगरजस्ता सहरमा हालै भएका राजतन्त्र समर्थक प्रदर्शनले केही जनसमुदायबिच पुनःस्थापना गर्ने भावनालाई उजागर गरिरहेको छ । राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी (राप्रपा) जस्ता समूह र स्वतन्त्र राजावादी समूहले नेपाललाई पुनः हिन्दु राष्ट्र बनाउने तथा संवैधानिक राजतन्त्र फर्काउने माग गरिरहेका छन् ।

जनभावना : असन्तुष्टि कि परिवर्तनको चाहना ?

वर्तमान सरकारले स्थायित्व दिन असफल भइरहेकाले नेपाली नागरिक गणतन्त्रप्रति निराश भएका देखिन्छ । महँगी, बेरोजगारी, भ्रष्टाचार, र कमजोर शासन व्यवस्थाका कारण कतिपयले गणतन्त्रले जनतालाई सेवा दिएको छैन भन्ने महसुस गरेका छन् ।

गणतन्त्रको परिकल्पना नेपालमा स्थायित्व, समृद्धि, र समावेशिता ल्याउने लक्ष्यसहित गरिएको थियो तर दशकभन्दा बढी समय बितिसक्दा पनि देशमा लगातार सरकार परिवर्तन, राजनीतिक अस्थिरता तथा प्रभावकारी नीति निर्माणको अभाव देखिन्छ। कतिपयले यो अवस्थालाई गणतन्त्रको असफलता भन्दै आलोचना गरिरहेका छन् । केहीले प्रशासनमा स्थायित्व र सरकारको निरन्तरता भएको विगतको शासन व्यवस्थालाई सम्झिरहेका छन् तर सबैले यसलाई स्वीकार गर्दैनन् ।

राजतन्त्रका आफ्नै कमजोरी थिए† जस्तै : शक्ति केन्द्रीकरण, प्रजातान्त्रिक प्रक्रियाको अभाव र जनताको आवाजलाई दबाउने प्रवृत्ति ।

विगतका घटनाक्रमले देखाएको छ कि पूर्ण रूपमा राजतन्त्रमा फर्कनु कुनै समाधान होइन । कतिपयलाई लाग्छ कि समस्या गणतन्त्र होइन तर यसको कार्यान्वयनको ढङ्ग हो ।

उनीहरूका अनुसार लोकतान्त्रिक प्रणालीलाई अझ सुधारेर पारदर्शिता, जवाफदेहिता, र कुशल नेतृत्व विकास गरिनुपर्छ, न कि पुरानो व्यवस्थामा फर्कनु ।

यसैबिच, युवा पुस्ताले नयाँ विकल्पको खोजी गरिरहेको देखिन्छ । सामाजिक सञ्जालमा “सिस्टम परिवर्तन” को माग गर्ने बहस चलेका छन्, जहाँ न राजतन्त्र, न गणतन्त्र बरु नयाँ व्यवस्थाको खोजीको चर्चा भइरहेको छ । यस बहसले स्पष्ट पार्छ कि नेपालमा वर्तमान राजनीतिक व्यवस्थाप्रति असन्तोष बढ्दै गएको छ तर के परिवर्तनको चाहना पुरानो राजतन्त्रतर्फ फर्कने हो वा नयाँ सुधारतर्फ उन्मुख हुने ?

विश्वव्यापी र राजनीतिक यथार्थ

नेपालको भूराजनीतिक अवस्था पनि महत्त्वपूर्ण छ । चीनजस्ता छिमेकी राष्ट्रले राजतन्त्रप्रति कुनै विशेष समर्थन नदेखाएकाले नेपालको शासन प्रणाली परिवर्तन गर्न अन्तर्राष्ट्रिय समर्थन आवश्यक पर्छ । यसका साथै राजतन्त्रको प्रमुख आधार मानिने नेपाली सेनाले गणतान्त्रिक संविधानप्रति निष्ठा प्रकट गरिसकेकाले प्रत्यक्ष राजतन्त्र पुनर्स्थापना सहज देखिँदैन ।

आगामी दिनमा के हुने ?

केही समूहबिच राजतन्त्रप्रति झुकाव बढे पनि, लोकतान्त्रिक प्रणाली अहिले नेपालको राजनीतिक संरचनामा गहिरो रूपमा जरा गाडिसकेको छ । राजतन्त्र पुनर्स्थापना गर्न संवैधानिक संशोधन वा जनमत सङग्रह आवश्यक पर्छ, जुन हालको राजनीतिक परिदृश्यमा कठिन देखिन्छ ।

अहिलेलाई नेपाल एक महत्त्वपूर्ण मोडमा उभिएको छ । लोकतन्त्रलाई सुदृढ गर्दै अगाडि बढ्ने कि राजतन्त्रतर्फ फर्कने भन्ने कुरा जनताको सामूहिक इच्छामा निर्भर छ । इतिहासले देखाएको छ, नेपालका नागरिकको चाहनाले नै देशको भविष्य निर्धारण गर्छ : त्यो सुधार, क्रान्ति, वा पुनर्स्थापनामध्ये के हुनेछ ? समयले देखाउने छ ।