तीज पर्व नेपालमा विशेष गरी हिन्दू महिलाहरूले मनाउने महत्वपूर्ण धार्मिक र सांस्कृतिक पर्व हो । यस पर्वको उत्पत्ति र महत्व धार्मिक, सांस्कृतिक, र सामाजिक रूपमा गहिरो जरो गाडेको छ ।
तीज पर्वको उत्पत्ति धार्मिक कथासँग जोडिएको मानिन्छ । हिन्दू परमपरा अनुसार, तीज तीन प्रकारका हुन्छन् । हरियाली तीज, कजरी तीज (कजली तीज) र हरतालिका तीज । हिन्दू धर्मशास्त्रमा हिमालय पर्वतकी पुत्री पार्वतीले शिवलाई पति बनाउनका लागि कठोर तपस्या गरेकी थिइन् । उनको तपस्याले शिवजी प्रसन्न भई उनलाई वरदान दिए र उनीहरुको विवाह भयो। यो घटनालाई स्मरण गर्दै हिन्दू महिलाहरूले तीज पर्व मनाउने परम्परा चलेको हो।
हरियाली तीज :
हरियाली तीज श्रावण (साउन) महिनाको शुक्ल पक्षको तृतीयाको दिन मनाइन्छ । यो पर्व विशेष गरी वर्षाको मौसममा पर्ने हुँदा हरियाली र प्रकृतिको सुन्दरतालाई प्रतिबिम्बित गर्छ । यस दिन महिलाहरूले भगवान शिव र पार्वतीको पूजा गरेर आफ्नो पति र परिवारको सुख, शान्ति, र दीर्घायुको कामना गर्छन् ।
नेपालमा पनि हरियाली तीजको दिन महिलाहरूले हरियो रंगका पहिरन लगाउने, हातमा मेहन्दी र हरियो चुरा लगाउने परम्परा छ । यो पर्व विशेष गरी साउन महिनाको हरियालीले भरिएको वातावरणमा मनाइन्छ।
कजरी तीज :
कजरी तीज भाद्रपद महिनाको कृष्ण पक्षको तृतीयाको दिन मनाइन्छ । यो पर्व विशेष गरी उत्तर भारतमा, खासगरी उत्तर प्रदेश, बिहार र मध्य प्रदेशका केही भागहरूमा मनाइन्छ । कजरी तीजमा महिलाहरूले शिव र पार्वतीको पूजा गर्छन् र आफ्नो पति तथा परिवारको सुख–समृद्धिको कामना गर्दै व्रत बस्छन् । कजरी तीजमा कजरी गीत गाउने परम्परा पनि छ, जसले यो पर्वलाई सांगीतिक र सांस्कृतिक रूपले विशेष बनाउँछ । तर नेपालमा भने कजरी तजिको खासै महत्व राखेको पाइंदैन ।
हरितालिका तीज :
हरितालिका तीज भाद्रपद महिनाको शुक्ल पक्षको तृतीयाको दिन मनाइन्छ । नेपालमा यो तीज पर्व विशेष महत्वका साथ मनाइन्छ । हरितालिका तीज शिव र देवी पार्वतीको पूजा गर्ने पर्वको रुपमा मनाएको पाइन्छ । जहाँ विवाहित महिलाहरू आफ्नो पति र परिवारको सुख, समृद्धि र दीर्घायुको कामना गर्दै व्रत बस्छन् । साथै, अविवाहित युवतीहरूले असल जीवनसाथीको कामना गर्दै यो व्रत बस्ने परम्परा छ ।
यस दिन महिलाहरूले विशेष रूपमा सिंगारिएर, पारम्परिक गीत गाएर, नाचगान गरेर र शिव–पार्वतीको पूजा गरेर यो पर्व मनाउँछन् ।
तीज पर्वको महत्व :
धार्मिक महत्वको रुपमा बुझ्नु पर्दा तीज पर्व विशेष गरी शिव र पार्वतीको पूजा गर्ने पर्व हो । यस पर्वमा महिलाहरू ब्रत बस्छन्, शिव र पार्वतीको पूजा गर्छन्, र आफ्नो परिवारको सुख, समृद्धि र दीर्घायुको लागि प्रार्थना गर्छन् ।
सांस्कृतिक महत्व :
तीज नेपाली समाजको सांस्कृतिक धरोहरको रुपमा रहँदै आएको छ । यस पर्वमा महिलाहरूले रातो र पहेँलो पहिरन लगाउँछन्, गहना लगाउँछन् र परम्परागत तथा वर्षभरि आफ्नो परिवारमा आफूमाथि भएको पिडालाई तीज गीतको रुपमा भाव व्यक्त गर्दै गीतहरू गाएर नाच्छन् । यो पर्वले नेपाली समाजमा महिला सशक्तिकरण र एकताको भावना पनि उजागर गर्छ।
सामाजिक महत्वः
तीज पर्वले महिला साथीभाइहरूलाई भेटघाट गर्ने, रमाइलो गर्ने र आपसी सम्बन्धहरू बलियो बनाउने अवसर प्रदान गर्छ । तीज पर्वलाई परिवार र समाजसँग जोड्ने पर्वको रूपमा पनि लिइन्छ । यसरी, तीज पर्वले धार्मिक, सांस्कृतिक, सामाजिक जीवनमा गहिरो प्रभाव पार्छ र नेपाली महिलाहरूको लागि विशेष महत्व राख्छ ।
अत्यधिक खर्च र प्रदर्शन :
नेपालमा तीज पर्वलाई विशेषगरी महिलाहरूले धार्मिक र सांस्कृतिक आस्था अनुसार मनाउने गर्दछन् । तर पछिल्ला केही वर्षहरूमा यस पर्वमा केही विकृतिहरू पनि बढ्दै गएका छन्, जसले तीजको मौलिकता र सांस्कृतिक महत्वलाई प्रभावित गरिरहेको छ । यी विकृतिहरूको प्रभाव निम्नलिखित रूपमा देखिएको छ ।
तीज पर्वमा महिलाहरूले विशेष गरी महँगो पहिरन, गहना, र सौन्दर्य प्रसाधनमा ठूलो धनराशी खर्च गर्न थालेका छन् । यो पर्व अब एक प्रकारको प्रतिस्पर्धा जस्तो भएको छ, जहाँ महिलाहरू आफ्नो सामाजिक हैसियत देखाउन अत्यधिक खर्च गर्छन् । यसले आर्थिक असमानता बढाउने र तीज पर्वको मौलिक धार्मिक उद्देश्यलाई ओझेलमा पार्ने गर्दछ ।
मौलिक गीत–संगीतको हराउँदो प्रभाव :
तीज पर्वमा गाइने मौलिक तीज गीतहरू, जसले महिलाहरूको पीडा, संघर्ष, र आशाहरूलाई व्यक्त गथ्र्यो, अब बिस्तारै आधुनिक गीत–संगीतले विस्थापित गरिरहेको छ । तीज पर्वलाई मनोरञ्जनको साधन मात्र बनाइएको छ, जसले यस पर्वको सांस्कृतिक महत्वलाई कमजोर बनाउँदै लगेको छ ।
मद्यपान र असंयम व्यवहार :
केही ठाउँमा तीज पर्वमा मद्यपान, असंयम र उच्छृंखल व्यवहारको प्रवृत्ति पनि बढ्दै गएको छ, जसले समाजमा नकारात्मक सन्देश पुर्याइरहेको छ । यो पर्वले धार्मिक शुद्धता र साधनालाई महत्व दिने भएकाले यस्तो प्रवृत्तिले यसको पवित्रतालाई नै प्रश्न उठाउने गरेको छ ।
बजारमुखी प्रवृत्ति :
तीज पर्वलाई व्यापारिकरण गरिँदैछ । बजारमा तीज विशेष छुटको नाममा उपभोक्तावादको प्रवृत्ति बढ्दै गएको छ । परम्परागत र मौलिक पक्षलाई ओझेलमा पार्दै आधुनिकता र बजारमुखी तीज मनाउने प्रवृत्तिले मूल्यमान्यतामा ह्रास ल्याएको छ ।
यी विकृतिहरूले तीज पर्वको मौलिकता र सांस्कृतिक पक्षलाई कमजोर बनाइरहेको छ । तसर्थ, यसको संरक्षण र पुनस्र्थापनाका लागि सचेतता आवश्यक छ, जसले तीजको वास्तविक भावनालाई जोगाउन मद्दत गर्छ ।
विशेष गरी महिलाहरूको सशक्तिकरण र सामाजिक सुधारको क्षेत्रमा तीज पर्वले नेपाली समाजमा सामाजिक परिवर्तनको सम्भावना बोकेको छ । यो पर्वलाई सकारात्मक रूपमा उपयोग गर्न सकिन्छ, जसले समाजमा नयाँ सोंच र दृष्टिकोण ल्याउन मद्दत गर्छ । निम्न बुँदाहरू तीज पर्वसँग सम्बन्धित सामाजिक परिवर्तनको सम्भावनालाई स्पष्ट पार्छ ः
महिला सशक्तिकरण :
तीज पर्व विशेष गरी महिलाहरूको पर्व हो, जहाँ उनीहरू आफ्नो अधिकार, विचार, र आवाजलाई सार्वजनिक रूपमा व्यक्त गर्न पाउँछन् । यो पर्व महिलाहरूलाई एकजुट गर्ने र उनीहरूको हकअधिकारको बारेमा चेतना जगाउने माध्यम बन्न सक्छ । महिलाहरूले एकआपसमा आफ्नो अनुभवहरू साटासाट गरेर, आपसी सहयोग र समर्थनलाई बलियो बनाउँदै, तीजलाई सामाजिक परिवर्तनको एउटा साधनका रूपमा उपयोग गर्न सक्छन् ।
लैंगिक समानता :
तीज पर्वले महिलाहरूको मुद्दालाई समेटेर समाजमा लैंगिक समानताको विषयलाई उठाउन सक्ने सम्भावना छ । पर्वको अवसरमा महिलाहरूले आफ्नो हक अधिकारको बारेमा आवाज उठाउने, लैंगिक विभेदका मुद्दाहरूलाई चर्चा गर्ने र समाजमा समानता कायम राख्नका लागि पहल गर्ने अवसर प्राप्त गर्न सक्छन् ।
सांस्कृतिक पुनर्जागरण :
तीज पर्वको माध्यमबाट नेपाली सांस्कृतिक धरोहरलाई जोगाउने र नवजीवन दिने प्रयास गर्न सकिन्छ । मौलिक तीज गीतहरू, परम्परागत पहिरन र रीतिरिवाजलाई पुनर्जीवित गर्दै नयाँ पुस्तालाई साँस्कृतिक सम्पदाको महत्व बुझाउन सकिन्छ । यसले समाजमा साँस्कृतिक पुनर्जागरणको लहर ल्याउन सक्छ ।
सामाजिक एकता र सद्भाव :
तीज पर्वले सामाजिक एकता र सद्भावलाई प्रवद्र्धन गर्न सक्छ । यो पर्व सबै जाति, समुदाय र वर्गका महिलाहरूलाई एउटै मञ्चमा ल्याउँछ, जसले गर्दा समाजमा एकताको भावना बलियो हुन्छ । साथै, यो पर्वको माध्यमबाट समाजमा रहेका विभाजनकारी सोंचलाई हटाउन र सबैको समान सहभागिता सुनिश्चित गर्न सकिन्छ।
सामाजिक मुद्दाहरूमा ध्यान :
तीज पर्वलाई सामाजिक मुद्दाहरू जस्तैः घरेलु हिंसा, दहेज प्रथा, महिला शिक्षा र स्वास्थ्य जस्ता समस्याहरूमा जनचेतना फैलाउन प्रयोग गर्न सकिन्छ । पर्वको अवसरमा महिलाहरूले यी मुद्दाहरूको बारेमा छलफल गर्न, जानकारी आदानप्रदान गर्न र समाधानका लागि एकजुट भएर आवाज उठाउन सक्छन् ।
आत्मनिर्भरता र आर्थिक सशक्तिकरण :
तीज पर्वको अवसरमा महिलाहरूलाई आत्मनिर्भर बनाउने कार्यक्रमहरू जस्तै : सीपमूलक तालिम, लघुउद्यमको प्रबद्र्धन र सहकारी संस्थाहरूको स्थापना गर्न सकिन्छ । यसले महिलाहरूलाई आर्थिक रूपमा सबल बनाउने सम्भावना प्रदान गर्दछ ।
यसरी, तीज पर्वलाई सामाजिक परिवर्तनको शक्तिशाली साधनका रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ, जसले नेपाली समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन मद्दत गर्नेछ ।
मौलिकता र मर्यादाको ह्रास :
तीज गीतहरू नेपालमा तीज पर्वको एक महत्वपूर्ण अंग हुन्, जहाँ महिलाहरूले आफ्नो अनुभव, भावना र समाजमा भएका परिवर्तनहरू गीतमार्फत व्यक्त गर्छन् । यद्यपि, पछिल्ला केही वर्षहरूमा तीज गीतमा अश्लीलता र अमर्यादित शब्दहरूको प्रयोग बढ्दै गएको छ, जसले यस पर्वको सांस्कृतिक पवित्रतालाई क्षति पुर्याएको छ । जस्तै गतवर्ष बजारमा एउटा गीत आएको थियो; ‘अरेली कांडैले च्वास्स्’, यो गीत आफैमा अस्लिल छैन तर, त्यो गितलाई छायांकन गर्दा अस्लिल प्रकारको हर्कत गरिएको छ । यस्तै यो वर्ष तीजको लहर शुरु हुँदा वित्तिकै ‘काले के के बोल्यो बोल्यो, मलाई विस्तराले पोल्यो’ जस्तो अमर्यादित गीतले नेपाली समाज मै तीजको गरिमालाई धुमिल पारेको छ । यस्ता कैयौं प्रकारका तीज गीतहरु बजारमा आएका छन् जसले तीजको गरिमालाई मात्रै नभएर सिंगो नेपाली समाजलाई विकृत बनाउने काम गरेका छन् । यस्ता प्रकारका रचनाहरुलाई वहिष्कार गर्नुपर्ने आवश्यकता पनि उत्तिकै छ ।
परम्परागत तीज गीतहरूमा महिलाहरूको दुःख, संघर्ष र पारिवारिक जीवनसँग सम्बन्धित गहिरा भावना समेटिएको हुन्थ्यो । तर आजकल, तीज गीतमा द्विअर्थी शब्दहरू, अश्लील टिप्पणीहरू र अमर्यादित विचारहरू प्रस्तुत गरिने क्रम बढेको छ । यसले तीज पर्वको मौलिकता र मर्यादालाई कमजोर बनाइरहेको छ ।
मनोरञ्जनको नाममा विकृति :
आधुनिक तीज गीतहरूमा अक्सर मनोरञ्जनको नाममा अश्लीलता देखिने गरेको छ । विशेष गरी, महिलाहरूको पहिरन, शारीरिक बनावट र निजी जीवनसँग सम्बन्धित विषयवस्तुहरूलाई हास्यको नाममा प्रस्तुत गरिन्छ । यो प्रवृत्तिले महिलाहरूको सम्मानमा आँच पुर्याउन सक्छ र समाजमा गलत सन्देश फैलाउन सक्छ।
सामाजिक र सांस्कृतिक प्रभाव :
अश्लील तीज गीतहरूले समाजमा विकृत मनोवृत्तिलाई बढावा दिन सक्छन् । यस्ता गीतहरूमा प्रायः महिलाहरूलाई वस्तुको रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ, जसले लैंगिक असमानता र लैंगिक हिंसालाई परोक्ष रूपमा प्रोत्साहित गर्न सक्छ । यसले तीज पर्वको साँस्कृतिक महत्वलाई कमजोर बनाउँदै समाजमा गलत संस्कारको बीजारोपण गर्न सक्छ ।
सांस्कृतिक धरोहरको संरक्षणको आवश्यकता :
तीज पर्वको साँस्कृतिक महत्वलाई जोगाउनका लागि अश्लीलता र अमर्यादित प्रवृत्तिको विरोध गर्नु आवश्यक छ । मौलिक तीज गीतहरूमा समाहित मूल्य र मान्यताहरूलाई पुनर्जीवित गर्दै, नयाँ पुस्तालाई यस पर्वको वास्तविक महत्व बुझाउन आवश्यक छ । साथै, संगीत र साहित्य क्षेत्रका स्रष्टाहरूले जिम्मेवार भई तीज गीतहरूमा सकारात्मक र प्रेरणादायी विषयवस्तुहरू समेट्नुपर्छ ।
सचेतना र सुधारको प्रयास :
अश्लील तीज गीतहरूको प्रभावलाई कम गर्न सामाजिक, सांस्कृतिक र शैक्षिक संस्थाहरूले जनचेतना कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न सक्दछन् । संचार माध्यम र कलाकारहरूले पनि यसतर्फ ध्यान दिनुपर्दछ कि तीज पर्वको सम्मान जोगाउन स्वस्थ मनोरञ्जन प्रदान गरियोस् ।
अन्ततः तीज पर्वको पवित्रता र सांस्कृतिक महत्वलाई जोगाइराख्न अश्लीलता र अमर्यादित प्रवृत्तिहरूलाई निरुत्साहित गर्नु अत्यावश्यक छ । यस पर्वको वास्तविक भावना र उद्देश्यलाई समाजमा पुनस्र्थापित गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिएको छ ।
